भारत की प्रमुख जनजातियां और नृत्य
- 1. गुजरात :- भील, बंजारा, कोली, पटेलिया, डाफर, टोड़िया
- 2. हिमाचल प्रदेश :- गड्डी या गुड्डी, कनोरा, लाहौली
- 3. जम्मू-कश्मीर :- बक्करवाल, गुज्जर, गद्दी, लद्दाखी
- 4. केरल :- कादर, उराली, मोपला, इरूला, पनियान
- 5. मध्य प्रदेश :- भील, लम्बादी, बंजारा, गोंड, अबूझमारिया, मुरिया, बिशनहार्न, गोंड खेरवाल असुर, वैगा, कोल, मुंडा
- 6. बारली, :-बंजारा, कोली, चितपावन, गोंड, अबुम्फामाड़िया
- 7. मणिपुर :- कुकी, मैटी या मैठी, नागा, अंगामी
- 8. मेघालय :- गारो, खासी, जयंतिया, मिकिर
- 9. मिजोरम :- लाखर, पावो, मीजो, चकमा, लुशाई, कुकी
- 10. नागालैंड :- नागा, नबुई नागा, अंगामी मिकिर
- 11. ओडिशा :- जुआंग, खरिया, भुइया, संथाल, हो, कोल, ओरांव, चेंचू, गोंड, सोंड
- 12. राजस्थान :- मीणा, सहरिया, सांसी, गरासिया, भील, बंजारा, कोली
- 13. सिक्किम :- लेपचा
- 14. तमिलनाडु :- बड़गा, टोडकोटा, कोटा, टोडा (नीलगिरी की मूल जनजाति)
- 15. त्रिपुरा :- रियांग अथवा त्रिपुरी
- 16. उत्तराखंड :- थारू, कोय, मारा, निति, भोट या भोटिया (गढ़वाल और कुमायूं क्षेत्र), खास
- 17. पश्चिम बंगाल :- लोघा, भूमिज, संथाल, लेपचा
- 18. असम :- राभा, दिमारा, कोछारी वोडो, अबोर, आवो, मिकिर, नागा, लुसाई
- 19. आंध्र प्रदेश :- चेंचुस, कौढस सावरा, गडवा, गोंड
- 20. अरुणाचल प्रदेश :- मोंपा, डबला, सुलुंग, मिश्मी, मिनयोंग, मिरिगेलोंग, अपतनी, मेजी
- 21. झारखंड :- संथाल, मुंडा, हो, ओरांव, बिरहोर, कोरबा असुर, भुइया, गोंड, सौरिया, भूमिज
भारत के प्रमुख लोक नृत्य
- असम = बिहू, बैशाख, खेल गोपाल, कलिगोपाल, बोई राजू, राखललीला , नट पूजा, बगुरूम्बा
- पंजाब = भांगड़ा, गिददा
- हिमाचल प्रदेश = डंडा नाच, सांगला, छपेली, चम्बा, नाटी, महासु थाली, झेंटा, जद्धा , छारबा
- हरियाणा = छोरेया, डफ, धमाल, खेरिया, फाग
- महाराष्ट्र = तमाशा ,डाहीकल, लेजिम, गोधलगीत, बोहरा, लावनी, कोली, मौनी गणेश चतुर्थी
- जम्मु – कश्मीर = डमाली, हिकात, डांडी नाच, कुद, राउ, भाखागीत, मेराज आलम, हेमिस गोप्पा उत्सव (लद्धाख)
- राजस्थान = गणगौर, झुमर, घूमर, तेरह ताली, सूसिनि, गोपिका लीला, झूलन लीला, कालबेलिया नृत्य, चरी नृत्य
- गुजरात = गरबा, घेरिया रास, गोफे, जेरियन, डांडियारास, पणिहारी, रासलीला, लास्या, गणपति भजन, टिपप्णी.
- छतीसगढ़ = मांदरी नृत्य, गंडी नृत्य, गौरा नृत्य, सुआ, पंथी, राऊत, चन्दैनी, कर्मा, कक्सार, फुलकी पाटा, पंडवानी, डोरला, सरहुल, शैला, एवं दमनच
- झारखण्ड = बौंग, मगाह, नटुआ, छऊ, सरहुल, कर्मा, गुण्डारी, जदुर
- उड़ीसा = चंगुनाट, गरूडवाहन, डंडानट, पैका, जदूर, मुदारी, छाऊ
- उत्तराखण्ड = चांचरी / झोड़ा, छपेली, छोलिया, झुमैलो
- कर्नाटक = यक्षगान, भूतकोला, डोलू कूनीथा नृत्य
- आंध्र प्रदेश = घंटामर्दाला, बतकम्मा, कुम्मी, छड़ी नृत्य
- बिहार = जट – जाटिन, घुमकडिया, कीर्तनिया, पंवारियां, सोहराई, छाउ, लुझरी, सामा, जात्रा, चकेवा, जाया, माघी, डांगा, चेकवा आदि
- उत्तर प्रदेश = झोरा, छपेली, करण, कजरी, रासलीला, नौटंकी, दीवाली थाली
- केरल = कैकोट्टिकली, चाक्यरकुयु, मद्रकली, पायदानी, कुड़ी अट्टम, कालीअट्टम,मोहिनीअट्टम ,मरविल्लुकू(सबरीमाला का अय्यपा मंदिर ), मारामोन, मिलादे शरीफ
- मध्यप्रदेश = दीवाली, फाग, सुआ, चैत, रीना, टपाड़ी, सैला, भगोरिया, हुल्कों, मुंदड़ी, संगमाडिया
- पश्चिमी बंगाल = करणकाठी, गंभीरा, जलाया, बाउल नृत्य, कथि, जात्रा
- तमिलनाडु = कोल्लटम, कारागल, कावड़ी, कुम्मी, जल्लीकट्टी,चितिरै, आदिपेरूक, कीर्तिग दीपम
- अरूणाचल प्रदेश = मुखैटा, मोपिन, सोलुंग, लोस्सार, द्रीरेह, सी – दोन्याई, चोकुम
- नागालैण्ड = कुमीनागा, रेंगमनागा, लिम, चोंग, युद्ध नृत्य, खैवा, मोआत्सु, सेकरेन्यी, तुलनी, तोक्कू एमोंग
- मणिपुर = योशांग (होली), संकीर्तन, लाईहरीबा, धांगटा की तलम, बसंतराम, राखल, रामलीली, लाई हारोग, निंगोल, चाक कुबा, चिराओवा, इमोइनु, रथयात्रा, गाननागी, लुई नगाई नी, कुट, होचोंगबा
- मिजोरम = चेरेकान, पाखुलिया नृत्य
- मेघालय = पाबलांग नोंगक्रेम (खासी जनजाति)
- सिक्किम = दसई, माघे संक्राति, सोनम, लोसूंग, नामसूंग, तेनदोग हलो रूमाफाट, लोसर (तिब्बती नववर्ष) बराहम जोग (मागर), सोनम लोचर (गंरूग), साकेवा (राय)
- त्रिपुरा = राश, बंगाली नववर्ष, गरिया, धामेल, बिजू, होजगिरि, सबरूम, मुरासिंग
- दादरा एवं नागर हवेली = दिवसो, भावड़ा, कालीपूजा
भारत के मुख्य शास्त्रीय नृत्य
- भरत नाट्यम = तमिलनाडु
प्रमुख कलाकार = सोनल मान सिंह, मृणालिनी साराबाई, यामिनी कृष्णमूर्ति, टी बाला सरस्वती, रूकमाणी देवी, स्वप्न सुंदरी, वैजंतीमाला, संयुक्ता पाणी ग्रही, अकंडेल, लीला सक्सेना, पद्मा सुब्रमण्यम, मालविका सारूक्कई
- कत्थक = उत्तर भारत (मत्य प्रदेश, उत्तर प्रदेश, पंजाब, राजस्थान)
प्रमुख कलाकार = शम्भू महाराज, बिरजु महाराज, ल्च्छु महाराज, अच्छन महाराज, सुखदेव महाराज, सितारा देवी, शोवना नारायण, गोपीकृष्ण, दमयंती जोशी, नारायण प्रसाद, भारती गुप्ता
- कथकली = केरल
प्रमुख कलाकार = कृष्णन कूट्टी, मृणालिनी साराभाई, रामगोपाल, वल्लतोल रामायण, शांताराव, उदयशंकर
- ओडिशी नृत्य = उड़ीसा
प्रमुख कलाकार = सोनल मानसिंह कालीचरण पटनायक, इंद्राणी रहमान, संयुक्ता पाणीग्रही,कालीचंद , प्रियबंदा मोहंती , माधवी मुद्गल , मिनाती दास ,रंजना डेनियल्स
- मणिपुरी नृत्य = मणिपुर
प्रमुख कलाकार = यामिनी कृष्णमूर्ति, राधा रेड्डी, स्वप्न सुंदरी, वम्पति सत्यनारायण, राजा रेड्डी, चिंता कृष्णमूर्ति
- कुचीपुड़ी नृत्य = आंध्र प्रदेश
प्रमुख कलाकार = यामिनी कृष्णमूर्ति, राधा रेड्डी, स्वप्न सुंदरी, वम्पति सत्यनारायण, राजा रेड्डी, चितां कृष्णमूर्ति
- मोहिनीअट्टम = केरल
प्रमुख कलाकार = के कल्याणी, भारती शिवाजी, कला देवी, तारा निडुगाड़ी, श्री देवी, राशिनी देवी, कनक रेले आदि>
- सत्त्रिया नृत्य = असम
प्रमुख कलाकार = मीनाक्षी मेधी, कृष्णाक्षी कश्यप, रामकृष्ण तालुकदार
प्रमुख आदिवासी लोकनृत्य
- सरहुल = बिहार का नृत्य
- तपड़ी = बैगा महिलाओ का नृत्य
- दलखई = उड़ीसा की जनजातियों का नृत्य
- डंडरिया = आंध्र प्रदेश की गोंड़ जनजाति का नृत्य
- सैला = बैगा पुरूषों का नृत्य
- बंबू नृत्य = कूकी व नागाओ का नृत्य
- दगला नृत्य = भीलो का पूरूष नृत्य
- चेरिया = बस्तर के मुडियाओं का नृत्य
- बाइसन हार्न = बस्तर के माडि़याओ का नृत्य
- गोंचो = मध्यप्रदेश के गोंड़ो का नृत्य
- गरूणवाहन = उड़ीसा की पैका जनजातियों का नृत्य
- करमा = बिहार के कौलो का नृत्य
- जदुर = मयूरभंज के भूमिया का नृत्य
- घूर्मा = खोड़ा व बिझंल जनजातियो द्वारा दशहरें के अवसर पर किया जाने वाला नृत्य
- रेंगमा नृत्य = नागालैण्ड की जनजातियों का नृत्य
- माघा = छोटा नागपुर के आदिवासियों का नृत्य
- पालि = भीलो का नृत्य
- सुआ मध्य प्रदेश की जनजातियों का नृत्य
- नवरानी = गोड़ जनजाति का नृत्य
- कोइसाबड़ी = उड़ीसा की भुइया, गोंड़ आदि जनजातियो का नृत्य
